یلدا در گیلان: آیین‌ها، خوراک‌ها و داستان‌های یک شب ماندگار

یلدا، این شب بلند و کهن ایرانیان، قرن‌هاست که در فرهنگ‌های گوناگون این سرزمین ریشه دوانده و به یکی از مهم‌ترین جشن‌های مردمان تبدیل شده است. در میان همه استان‌ها و اقوام ایرانی، گیلان با فرهنگ غنی، طبیعت ویژه و خلق‌وخوی مهمان‌نواز مردمش، چهره‌ای منحصربه‌فرد از یلدا را در خود پرورانده است؛ چهره‌ای که ترکیبی از سنت‌های بومی، باورهای کهن، خوراک‌های محلی و نغمه‌ها و قصه‌های دلنشین گیلکی است.
این مقاله سفری است به دل این آیین دیرینه در گیلان؛ جایی که یلدا تنها یک شب جشن نیست، بلکه بازتابی از شیوه زیستن، آیین مهمان‌نوازی و ارتباط عمیق مردم با طبیعت و گذشتگان است.

۱. پیشینه تاریخی یلدا و جایگاه آن در فرهنگ گیلان

جشن یلدا که ریشه در آیین‌های باستانی ایران دارد، بر اساس باورهای کهن، شب تولد «مهر» یا «خورشید» و جشن پایان تاریکی و آغاز روشنی است. این مفهوم در گیلان نیز بازتابی پررنگ دارد.
اگرچه گیلان با فرهنگ‌های متفاوتی مانند تالش، دیلم، گیلک و حتی نفوذ فرهنگ‌های قفقازی آمیخته است، اما همه این اقوام آیین یلدا را به گونه‌ای مشابه، ولی با رنگ و بوی محلی خود، گرامی می‌دارند.

در گذشته‌های نه‌چندان دور، گیلانیان شب یلدا را نشانه‌ای از آغاز چله بزرگ زمستان می‌دانستند؛ چله‌ای که از ۳۰ آذر شروع شده و تا دهم بهمن ادامه دارد. این چله در باورهای مردم شمالی، زمانی برای استراحت زمین، خواب طبیعت و آمادگی برای زایش دوباره در بهار بود.
همین نگاه باعث شده که یلدا در گیلان با احترام، آرامش و نوعی تقدس همراه باشد؛ شبی که خانواده‌ها گرد هم می‌آیند تا با خوردنی‌های فصلی، شعرها و قصه‌ها، تاریکی را به شادی بدل کنند و طولانی‌ترین شب سال را در امنیت و صمیمیت بگذرانند.

۲. مفهوم «چِلّه‌گِشَه» در گیلان

یکی از سنت‌های قدیمی و جذاب گیلانیان که با شب یلدا پیوند خورده، آیینی است به نام «چِلّه‌گِشَه» یا «چِلّه‌گشا». این رسم معمولاً در روزهای آغازین چله یا در همان شب یلدا انجام می‌شد.
در این رسم قدیمی، کودکان و نوجوانان گروهی به در خانه‌ها می‌رفتند و با خواندن اشعار یا نقل جملاتی محلی، از خانواده‌ها خوراکی، آجیل، شیرینی یا میوه می‌گرفتند. این آیین پیامی از برکت، همدلی اجتماعی و شادمانی کودکانه به همراه داشت.

در برخی نقاط کوهستانی گیلان، به‌ویژه در میان گالش‌ها و روستاهای کوهپایه، چله‌گشه همراه با روشن کردن آتش‌های کوچک و گفتن نیایش‌هایی برای دوری از سرما، بارش کافی برف و رونق چهارپایان انجام می‌شد.
اگرچه امروزه چله‌گشه کمتر برگزار می‌شود، اما در برخی مناطق هنوز به صورت نمادین زنده است و یادآور گذشته‌ای است که مردم گیلان زندگی‌شان را با طبیعت هماهنگ می‌کردند.

۳. مهم‌ترین خوراک‌ها و تنقلات شب یلدا در گیلان

یلدا در گیلان بدون خوراک‌ها و تنقلات ویژه‌اش کامل نمی‌شود. تنوع زیر به دلیل اقلیم خاص، دسترسی به محصولات کشاورزی و فرهنگ آشپزی غنی مردم شمال شکل گرفته است. در ادامه مهم‌ترین خوراکی‌های شب چله را معرفی می‌کنیم.

۳-۱. کَدو حلوایی (کَدوی پخته یا لَلِه‌کَدو)

کدو حلوایی یکی از نمادهای شب چله در گیلان است. بسیاری از خانواده‌ها کدو را در تنورهای قدیمی یا فرهای جدید می‌پزند و آن را با کمی کره، شکر یا بدون افزودنی میل می‌کنند.
کدو در باورهای قدیمی، نشانه‌ای از گرمی، سلامتی و تقویت بدن در سرما است.

۳-۳. هندوانه شب چله

هندوانه نیز مانند دیگر نقاط ایران جایگاه ویژه‌ای در سفره یلدا دارد. اما در گیلان این باور وجود داشت که خوردن هندوانه باعث می‌شود فرد در زمستان کمتر بیمار شود.
در برخی روستاها هندوانه‌ها در انبارهای مخصوص یا زیر کاه نگهداری می‌شدند تا برای یلدا سالم باقی بمانند.

۳-۴. ازگیل جنگلی (کَنِس یا کَنِسَه)

ازگیل یکی از میوه‌های بومی جنگل‌های گیلان است و در شب یلدا حضوری پررنگ دارد. این میوه که پس از چند روز رسیدن کامل نرم و شیرین می‌شود، طعمی منحصر به فرد دارد و در سرمای شب‌های پاییز و زمستان لذت‌بخش است.

۳-۵. خرمالو

خرمالوی گیلان از قدیم میوه‌ای محبوب در شب یلدا بوده است. طعم شیرین و بافت لطیف آن سفره یلدا را رنگین‌تر می‌کند و در کنار ازگیل و انار جلوه‌ای زیبا دارد.

۳-۶. کولانه یا کُلانه‌های محلی

در برخی مناطق، نوعی نان محلی با گردو، کنجد یا سبزیجات پخته می‌شود که اگرچه بیشتر مربوط به مناطق کردنشین است، اما تأثیر آن در برخی روستاهای گیلان نیز دیده می‌شود. این نان‌ها معمولاً به صورت داغ و تازه سرو می‌شوند.

۳-۷. آلوچه، دَلار و ترشیجات گیلانی

سفره یلدای گیلانی بدون ترشیجات و مخلفات‌اش کامل نیست. دلار (ترکیبی از سبزیجات محلی و نمک)، آلوچه خشک، زغال‌اخته، بادمجان ترشی و انواع چاشنی‌های محلی کنار دیگر خوراکی‌ها سرو می‌شود.

۳-۸. خشکبار و آجیل

اگرچه آجیل شب یلدا در گیلان مانند برخی استان‌ها رسمی عمیق نداشته، اما در چند دهه اخیر جزئی از سفره‌ها شده است.
در گذشته بیشتر گردو، فندق، کنجد، توت خشک و کشمش محلی مصرف می‌شد.

۴. دورهمی‌ها، قصه‌گویی‌ها و شعرخوانی‌ها در شب یلدا

در فرهنگ گیلان، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های یلدا، دورهمی است. خانواده‌های گسترده بر سر سفره‌ای مشترک می‌نشینند و بزرگ‌ترها با گفتن داستان‌هایی از روزگار گذشته، شب را برای کودکان و جوانان خاطره‌انگیز می‌کنند.

۴-۱. داستان‌های گیلکی

از جمله داستان‌هایی که در شب یلدا نقل می‌شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افسانه آناهیتا و چله‌ها

• قصه‌های ملگس‌ها (جن‌ها و موجودات اسطوره‌ای شمال)

• روایت‌های پیرزن و گرگ

• افسانه‌های دیلمی درباره پهلوانان محلی

این داستان‌ها علاوه بر سرگرمی، نوعی آموزش غیرمستقیم درباره اخلاق، شجاعت، نوع‌دوستی و احتیاط در برابر خطرات طبیعت بوده است.

۴-۲. شعرخوانی و نغمه‌های محلی

اگرچه خواندن حافظ بیشتر در مناطق مرکزی ایران رایج است، اما امروزه در گیلان نیز به بخشی از شب یلدا تبدیل شده است.
با این حال، گیلانیان در گذشته بیشتر ترانه‌ها و بیت‌های محلی می‌خواندند:

• «ماران ماران ماران، ببو خونه ماران…»

• «بهار بَبو، زمستون بِرِه…»

این اشعار با سازهای ساده‌ای مانند دُهل، تنبک یا حتی با ضربه‌های روی سفره همرنگ می‌شد و فضای شاد و صمیمانه‌ای می‌آفرید.

۵. نقش بزرگ‌ترها و جایگاه خانواده در شب یلدا

در فرهنگ گیلان، احترام به بزرگ‌ترها همواره مهم بوده و یلدا فرصتی برای تجدید این احترام است.
خانواده‌های گیلانی معمولاً به خانه پدربزرگ یا مادربزرگ می‌رفتند و دور او جمع می‌شدند. بزرگ‌ترها با نقل‌قول‌های حکیمانه خود، پندهای تربیتی، داستان‌های قدیمی و تجربه‌های زیسته‌شان، چراغی برای نسل جوان بودند.

در بسیاری از روستاها رسم بود که عروس یا دامادهای تازه ازدواج‌کرده، هدایایی مانند کدو، شیرینی، لباس محلی یا میوه‌های پاییزی برای والدین یکدیگر می‌بردند تا نشان‌دهنده احترام، محبت و تأکید بر پیوند خانوادگی باشد.

۶. پوشاک و آداب مهمان‌نوازی در شب یلدا

گیلان یکی از مهمان‌نوازترین استان‌های کشور است و در شب یلدا این ویژگی بیشتر از همیشه دیده می‌شود.
میزبانی‌ها ساده اما رنگین‌کمان‌وار است؛ از سفره‌های گلدار گیلکی گرفته تا ظرف‌های سفالی، سینی‌های چوبی و لیوان‌های سنتی.
در برخی مناطق زنان لباس‌های چادرشب، دامن‌های چین‌دار و شلیته‌های رنگی بر تن می‌کردند و گاه روسری‌های سنتی گلدار به نام چوموش یا روسری قاسم‌آبادی می‌پوشیدند.

مهمان در فرهنگ گیلانی جایگاهی مقدس دارد و شب یلدا بهانه‌ای بود برای نشان دادن نهایت احترام، محبت و سلیقه در پذیرایی.

۷. یلدا در مناطق مختلف گیلان

هر بخش از گیلان با توجه به نوع معیشت، جغرافیا و سنت‌های بومی، شکل ویژه‌ای از یلدا را تجربه می‌کند.

۷-۱. یلدا در مناطق کوهستانی (رودبار، املش، دیلمان)

سردی هوا، برف و دورافتادگی روستاها باعث شده آیین‌های قدیمی بیشتر حفظ شود. روشن کردن آتش، خوردن غذاهای گرم مانند آش دوغ یا کدو پخته، و قصه‌گویی‌های طولانی از ویژگی‌های این مناطق بوده است.

۷-۲. یلدا در مناطق جلگه‌ای (لاهیجان، رشت، لنگرود)

در این مناطق سفره‌ها مفصل‌تر بوده و خوراکی‌هایی مانند نبات، حلوا، نقل‌های محلی و شیرینی‌های خانگی جایگاه مهمی داشته است.

۷-۳. یلدا در مناطق ساحلی (انزلی، کپورچال و روستاهای ساحلی)

در کنار سفره یلدا گاهی ماهی دودی یا ماهی شور نیز قرار می‌گرفت، زیرا مردم ساحل همیشه ماهی را بخشی از زندگی روزمره خود می‌دانستند.

۸. نقش یلدا در باورهای عامیانه گیلانیان

یلدا در گیلان فقط جشن نیست؛ مجموعه‌ای از باورهای جالب نیز همراه آن است:

• باور به اینکه هرکس یلدا را در شادی بگذراند، زمستانی پربرکت خواهد داشت.

• خوردن هندوانه باعث ایمنی از سرماخوردگی می‌شود.

• انار نماد فراوانی و پاکی است و خوردن آن خوش‌یمن است.

• شکستن گردو برای فال: اگر مغز گردو سفید و سالم بود، سال پیش‌رو نیک خواهد بود.

• تمام کردن چله‌گشا به معنی آغاز برکت سال نو است.

این باورها اگرچه امروز بیشتر جنبه سرگرمی دارند، اما در گذشته بخشی از هویت فرهنگی مردم گیلان بودند.

۹. تغییرات یلدا در گیلان امروز

زندگی مدرن بسیاری از سنت‌ها را تغییر داده، اما روح یلدا هنوز در گیلان زنده است. در شهرهای بزرگ مانند رشت و لاهیجان، یلدا بیشتر به شکل جشن خانوادگی با تزیینات مدرن برگزار می‌شود.
در روستاها اما هنوز هم بسیاری از رسوم قدیمی پابرجاست:

• استفاده از سفره‌های گلیم و پارچه‌های محلی

• تهیه کدو حلوایی و لبو در فضای باز

• قصه‌گویی در کنار کرسی یا گازهای هیزمی

• چیدن سفره‌های سنتی با انار، گردو، خرمالو و ازگیل

جوانان گیلانی تلاش می‌کنند یلدا را با شیوه‌های جدید مانند عکس‌برداری، ساخت کلیپ‌های محلی، شعرخوانی یا پخش موسیقی فولکلور غنی‌تر کنند و آن را به نسل بعد منتقل سازند.

۱۰. یلدا؛ پلی میان گذشته و آینده

یلدا در گیلان فراتر از یک سنت است؛ نمادی از پیوند سه نسل در کنار یکدیگر.
کودکان با قصه‌ها آشنا می‌شوند، جوانان در نقش برگزارکنندگان ظاهر می‌شوند و بزرگ‌ترها نقش حافظان فرهنگ را بازی می‌کنند.
این شب فرصتی است برای توقف زندگی پرشتاب امروزی و بازگشت به ارزش‌های اصیل: محبت، صمیمیت، همدلی و احترام.

جمع‌بندی

یلدا در گیلان ترکیبی است از رنگ‌های پاییزی، میوه‌های زمستانی، قصه‌های شیرین، غذاهای محلی و لحظات ناب خانواده‌محوری.
این جشن نه تنها بخشی از میراث فرهنگی گیلان، بلکه بخشی از هویت ایرانی است؛ هویتی که بر پایه نور، امید و پیروزی روشنایی بر تاریکی شکل گرفته است.

گرچه سبک زندگی تغییر کرده، اما روح یلدا همچنان زنده است و نسل‌های جدید گیلانی آن را با ذوق و خلاقیت خود به آینده می‌برند.
یلدا در گیلان شب ماندگاری است؛ شبی که مردم را گرد هم می‌آورد تا در طولانی‌ترین شب سال، با داستان‌ها، خوراک‌ها و آیین‌های کهن، گرمای انسانیت را دوباره در دل‌ها شعله‌ور کنند.